Προοπτική και οπτικές ψευδαισθήσεις

Σίγουρα θεωρούμε τα μάτια μας αξιόπιστα και συνηθίζουμε να λέμε « είναι αλήθεια, το είδα με τα μάτια μου». Γνωρίζουμε όμως ότι, με την προοπτική, μπορούμε να σχεδιάσουμε και την 3η διάσταση πάνω σε μια επιφάνεια δύο διαστάσεων και έτσι να δώσουμε την εντύπωση του βάθους και να ξεγελάσουμε το θεατή. Να δημιουργήσουμε δηλαδή μια οπτική απάτη, μια ψευδαίσθηση.

Υπάρχουν πολλοί τύποι – κατηγορίες οπτικών ψευδαισθήσεων. Αυτές που σχετίζονται με την προοπτική ανήκουν στην κατηγορία των προοπτικών και γεωμετρικών ψευδαισθήσεων, σ΄αυτές δηλαδή που αφορούν μεγέθη, διαστάσεις, αποστάσεις και σχήματα. Συνηθίζουμε να αποκαλούμε όλα τα έργα που προκύπτουν προοπτικές αναμορφώσεις ή αναμορφωτικές εικόνες ή γενικά αναμορφώσεις. Τα έργα αυτά δείχνουν «σωστά» μόνο από μια συγκεκριμένη γωνία θέασης ενώ από οποιαδήποτε άλλη γωνία δείχνουν περίεργα και σε μερικά, ίσως να μην αναγνωρίζουμε καν περί τίνος πρόκειται.

Στην πραγματικότητα, με την προοπτική, δίνουμε στα μάτια μας (και κατ΄ επέκταση στον εγκέφαλό μας) αυτά τα στοιχεία που αναγνωρίζουν και που έχουν συνηθίσει να βλέπουν καθημερινά.  Δηλαδή, μεγέθη που μικραίνουν όσο απομακρύνονται από μας, γραμμές που δείχνουν να συγκλίνουν κάπου, θολά περιγράμματα και ακαθόριστα χρώματα κλπ. Ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται το οπτικό σήμα σε συνδυασμό με πλήθος άλλων πληροφοριών και καταλήγει στην αντίληψη η οποία πολλές φορές δεν ταυτίζεται με την πραγματικότητα. Ακόμη, πολλές φορές συμβαίνει, αν και γνωρίζουμε ότι πρόκειται για μια οπτική απάτη, να δυσκολευόμαστε να την αποδεχθούμε.
Η δημιουργία ψευδαίσθησης με τη βοήθεια της προοπτικής ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες αρχιτέκτονες, ζωγράφους και γλύπτες.
Στους αρχιτέκτονες του Παρθενώνα ήταν γνωστές αυτές οι οπτικές απάτες γιαυτό και προχώρησαν στην κατασκευή του χρησιμοποιώντας καμπύλες γραμμές αντί ευθειών δημιουργώντας «οπτικές εντάσεις και εκλεπτύνσεις».

Ο Φειδίας, φέρεται, ότι χρησιμοποιούσε τέτοιες τεχνικές ώστε, τα τεράστια σε μέγεθος αγάλματά του, να δείχνουν σωστά στους θεατές. Δημιουργούσε, λένε, σε μεγαλύτερο μέγεθος από το κανονικό, τα μέλη του αγάλματος που ήταν μακριά από το θεατή και έτσι το έργο του έδειχνε με σωστές αναλογίες μόνο όταν έμπαινε στην τελική του θέση. Από όποια άλλη θέση αν το παρατηρούσες, έδειχνε ασύμμετρο και δυσανάλογο.

Ο Ζεύξις (Ζεύξιππος)από την Ηράκλεια της Σικελίας και ο Παράσσιος από την Έφεσο, ήταν δύο Έλληνες ζωγράφοι του 5ου π.Χ αιώνα. Σύμφωνα με πηγές, ο Ζεύξιππος με τις ικανότητές του στο χειρισμό του χρώματος και ο Παράσσιος με το άψογο σχέδιό του κατάφερναν να δημιουργήσουν έργα που έδειχναν πολύ κοντά στην πραγματικότητα και να αφήνουν κατάπληκτο το κοινό.

Στην περίοδο της Αναγέννησης οι αρχιτέκτονες, ζωγράφοι και γλύπτες, γνωρίζοντας τους κανόνες της προοπτικής, τους χρησιμοποίησαν με επίσης ιδιαίτερο τρόπο στα έργα τους.
Στο San Satiro (Santa Maria Presso di San Satiro) στο Μιλάνο, ο Donato Bramante, κατασκεύασε μία κόγχη βάθους 1,20 μ. που δίνει όμως την εντύπωση μιας κατασκευής με πολύ μεγαλύτερο βάθους.

Ο Michelangelo σχεδίασε  την πλατεία του Καπιτωλίου, (Campidoglio) στη Ρώμη, δημιουργώντας διαφορετικές οπτικές ψευδαισθήσεις.
 
Όποιος βρίσκεται στο σημείο Σ1 νομίζει ότι η πλατεία είναι στενή και με μεγάλο μήκος ενώ όποιος βρίσκεται στο σημείο Σ2, πιστεύει ότι η πλατεία έχει μεγάλο πλάτος και ότι το κτίριο είναι πολύ κοντά του. Επίσης, όποιος βρίσκετε στο σημείο Σ2 μπορεί να βλέπει ολόκληρη την πρόσοψη του κτιρίου.

Στην κατασκευή του Δαυίδ ο Michelangelo χρησιμοποιεί, ακόμη μια φορά, τις αρχές της προοπτικής για την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος. Το κεφάλι και τα άνω μέλη του μεγάλου αγάλματος (5μ) είναι δυσανάλογα σε σχέση με τα υπόλοιπα μέλη του για να παρουσιάζεται σε πλήρη αρμονία στο θεατή που βρίσκετε χαμηλά.

Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ (Albrecht Durer 1471-1527) παρουσιάζει μια στήλη με επιγραφή ώστε από το σημείο όρασης ο θεατής, να βλέπει τα γράμματα γράμματα της κάθε σειράς σαν να έχουν το ίδιο μέγεθος. Στην πραγματικότητα τα πάνω γράμματα είναι πολύ μεγαλύτερα από τα γράμματα της κάτω σειράς.

Ο Giulio Romano (1499-1546) (Μανιερισμός) στο Palazzo del Te στη Mantova, στη Sala dei Giganti παρουσιάζει, σε μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή τοιχογραφία, την πτώση των Γιγάντων από τη “Μεταμόρφωση” του Οβίδιου. Μπλέκει σώματα και αρχιτεκτονικά στοιχεία με τέτοιο τρόπο ώστε να καταργεί τον πραγματικό χώρο και να δημιουργεί την ψευδαίσθηση ενός νέου, εξωπραγματικού χώρου.

Η πτώση των Γιγάντων, Giulio Romano

Η πτώση των Γιγάντων, Giulio Romano

 Ο αρχιτέκτονας Andrea Palladio (1508-1580) σχεδιάζει το 1580 το θέατρο Teatro Olimpico, στη Vicenza και με τον αρχιτέκτονα Vincenzo Scamozzi δημιουργούν μια εντυπωσιακή ψευδαίσθηση στο χώρο. Αρχιτεκτονική, ηθοποιοί και θεατές συμμετέχουν στην μαγεία του χώρου.

Η στοά του αρχιτέκτονα Francesco Borromini (1599 ? 1667) στο Palazzo Spada

Τον 17ο αιώνα, στην περίοδο του Μπαρόκ, γίνεται ακόμη πιο έντονος ο συνδυασμός αληθινών αρχιτεκτονικών στοιχείων με ζωγραφικές ψευδαισθήσεις. Οι αρχές και οι τεχνικές της προοπτικής απεικόνισης εφαρμόσθηκαν κατά τέτοιο τόπο ώστε να ενώνεται το υπαρκτό με το ζωγραφικό και να προκύπτουν εικόνες έντεχνα και έντονα αλλοιωμένες, παρασύροντας και εξαπατώντας τη οπτική αντίληψη. Οι τεχνικές αυτές εφαρμόσθηκαν ιδιαίτερα σε οροφές και τρούλους εκκλησιών.

Camera degli Sposi, Andrea Mantegna

Η “από κάτω προς τα πάνω” θέαση που παρουσιάστηκε στην Camera degli Sposi από τον Andrea Mantegna εμπλουτίζεται και αλλάζει με στόχο να δημιουργήσει μια έντονη ψευδαίσθηση.
Ο αρχιτέκτονας Guarino Guarini (1624?1683) στην εκκλησία της Ιερής Σινδόνης (Cappella della Sacra Sindone) σχεδίασε ένα καταπληκτικό τρούλο. Παρατηρώντας τον ο θεατής έχει την εντύπωση ότι ο τρούλος είναι κατά πολύ ψηλότερος.

Ο Andrea Pozzo (1642-1709) ζωγράφος, αρχιτέκτονας, σκηνογράφος, διακοσμητής και θεωρητικός της τέχνης του Ιταλικού Μπαρόκ, έμεινε ιδιαίτερα γνωστός από τις μεγαλειώδεις τοιχογραφίες του. Υπαρκτά αρχιτεκτονικά στοιχεία ενώνονται με τη ζωγραφική με τη βοήθεια της ατμοσφαιρικής και της γραμμικής προοπτικής για να δώσουν μια ανεπανάληπτη ψευδαίσθηση στο θεατή.

Η γνώσεις και οι ικανότητές του παρουσιάζονται στο έργο στην επίπεδη οροφή της εκκλησίας του Αγ. Ιγνάτιου (San Ignazio di Loyola) στη Ρώμη.

Ας δούμε το έργο του σε βίντεο

Το έργο του Andrea Pozzo μπορούμε να το συγκρίνουμε με το έργο του Giovanni Battista Gaulli (1639?1709) στην οροφή της εκκλησίας του Ιησού στη Ρώμη. Σε ηλικία 22 ετών ο Gaulli αναλαμβάνει να ζωγραφίσει την οροφή της εκκλησίας με την καθοδήγηση και συνεργασία του γλύπτη και αρχιτέκτονα Gian Lorenzo Bernini.

Πηγές:
βικιπαίδεια
wikipedia
Σχολή Αρχιτεκτόνων E.M.Π. (Δρ. Α.Μ. ΚΟΥΡΝΙΑΤΗ)
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού-Ίδρυ?α Μείζονος Ελληνισ?ού
www.livepedia.gr