Τεχνική των εικόνων, ανθίβολο

Τι είναι τα Ανθίβολα; Το λεξικό στη λέξη «Ανθίβολον» το ορίζει σαν σχέδιο εικόνας, συνήθως διάτρητο στις γραμμές του, από το οποίο λαμβάνουν αντίγραφα.
Ο όρος ανθίβολο, από το ρήμα αντιβάλλω, είναι το χνάρι, το αποτύπωμα, ένα ακριβές αντίγραφο του πρωτοτύπου και μνημονεύεται για πρώτη φορά σε κρητικό έγγραφο του 1560 ενώ καθιερώθηκε από τον αγιογράφο μοναχό Διονύσιο από το Φουρνά μέσα από το βιβλίο του “Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης”. Πώς το χρησιμοποιούσαν; Επαιρναν το σχέδιο το τοποθετούσαν πάνω στην εικόνα που ήθελαν να κατασκευάσουν, δηλαδή το επεξεργασμένο ξύλο στο οποίο αρχικά κολλούσαν ύφασμα και ύστερα το περνούσαν μια στρώση γύψου. Στη συνέχεια τοποθετούσαν το ανθίβολο, που ήταν σχέδια διαφόρων ειδών.

Μια κατηγορία ήταν τα διάτρητα δηλ σχέδια τρυπημένα στα περιγράμματα, πάνω στα οποία έριχναν καρβουνόσκονη η οποία περνούσε από τις τρυπούλες.

Εχοντας ο ζωγράφος το σχέδιο που ήθελε, συνέχιζε τη διαδικασία πια με το πινέλο και τα χρώματα.
Η συστηματική χρήση των ανθιβόλων άρχισε πιθανότατα το 15ο αιώνα αλλά, δυστυχώς, δεν έχουμε δείγματα ανθιβόλων από εκείνη την περίοδο της Μεταβυζαντινής Τέχνης.
Σημαντικό ρόλο για τη γνωριμία και την επαφή των ανθιβόλων με το ευρύ κοινό είχε η έκθεση ανθιβόλων από τους Χιονιάδες, της συλλογής Μακρή – Μαργαρίτη.*
Στον πρόλογο, για την έκθεση “Ανθίβολα ? Άγια Σχέδια από τους Χιονιαδίτες ζωγράφους, 18ος, 19ος αιώνας”, ο καθηγητής κ. G. Gerov, D.Sc., επικεφαλής της Μεσαιωνικής και Αναγεννησιακής Ορθόδοξης Τέχνης στην Κρύπτη του Εθνικού Μουσείου Καλών Τεχνών Βουλγαρίας, γράφει:
Τα Ανθίβολα, είναι η προπαρασκευαστική εργασία για τις ιερές εικονογραφήσεις. Από διαθήκες κορυφαίων εικονογράφων αποκαλύπτεται ότι ορθόδοξοι ζωγράφοι είχαν σημαντικές συλλογές σχεδίων καθώς και ανθίβολα. Μέρος αυτών ήταν δική τους δουλειά, ενώ μέρος αποτελούσε σχέδια που είχαν αποκτηθεί με διαφορετικούς τρόπους. Ήταν ο πρόδρομος της τελικής δουλειάς του. Δεν προορίζονταν να δειχθούν στο κοινό και πιθανότατα δεν έφευγαν παραέξω από το εργαστήρι του κατόχου τους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είχαν τη δική τους αξία. Κι αυτό εξηγεί ότι περιελήφθησαν στις διαθήκες που καθόριζαν αυτούς που τα κληρονομούσαν. Συνήθως ήταν ζωγράφοι που τα πρόσθεταν στη δική τους εργασία. Λόγω της λεπτής κατασκευής του υλικού μόνον ένας μικρός αριθμός από ανθίβολα και σχέδια από τη Βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή έχουν διασωθεί ώς σήμερα. Τα περισσότερα είναι από τον 18ο και 19ο αιώνα.

“Το ανθίβολο υπηρετεί αυτή την καλλιτεχνική πορεία, καθοδηγεί το χέρι του ζωγράφου, αποτελεί το σοφό υπόδειγμα παλαιότερου σεβαστού προτύπου. Το ανθίβολο, ευάλωτο και εύθραυστο από τη φύση του, ταπεινό και γοητευτικό συνάμα, παρέμεινε επί αιώνες στην αόρατη πλευρά της καλλιτεχνικής δημιουργίας”, όπως αναφέρουν οι συγγραφείς του “Ανθίβολα από τους Χιονιάδες. Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη”, αρχαιολόγος Ανδρ. Κατσελάκη και η ιστορικός της βυζαντινής τέχνης Μ. Νάνου.

Οι Χιονιάδες
Οι Χιονιάδες είναι ένα μικρό ορεινό χωριό στις πλαγιές του Γράμμου, βορειοδυτικά των Ιωαννίνων στα 1.100 μέτρα ύψος. Αν και ο πληθυσμός του δεν ξεπέρασε ποτέ τα 400 άτομα, είναι ονομαστό για τη συμβολή του στη μεταβυζαντινή και μετέπειτα θρησκευτική ζωγραφική. Ο Γεώργιος Παΐσιος ήταν από τους Χιονιάδες και το πολύτιμο αρχειακό υλικό που διέσωσε για τους συντοπίτες του ζωγράφους καθώς και η συστηματική έρευνα του Κίτσου Μακρή αποκαλύπτουν 70 ονόματα ζωγράφων που από τα μέσα του 18ου αι. ώς τα μέσα του 20ού, στόλισαν εκκλησίες και μέγαρα με τοιχογραφίες τους?

Ο πρώτος γνωστός χιονιαδίτης ζωγράφος είναι ο Κώνστας? ο οποίοςταυτίζεται πιθανότατα ?ε τον ΚώνσταΘεοδόση. Το πρώτο ενυπόγραφο έργο του είναι η εικόνα του Αγίου Γεωργίου στο τέ?πλο του ναού της Κοι?ήσεως της Θεοτόκου στη Βούρα?πιανη, κοντά στους Χιονιάδες, και χρονολογείται το 1747.

Οι χιονιαδίτες ζωγράφοι ασκούσαν οικογενειακά την τέχνη τους και κληρονο?ούσαν τα σχέδια των προγόνων τους, που λειτουργούσαν ως πατρόν, καθοδηγώντας το χέρι του καλλιτέχνη.Ο χιονιαδίτης ζωγράφος Ζήκος ήταν ο πρώτος που απεικόνισε τον νεο?άρτυρα Γεώργιο εξ Ιωαννίνων, δεκατρείς ?έρες ?ετά τον θάνατό του το 1838.

Τον 18ο και 19ο αιώνα, παράλληλα ?ε τους Χιονιάδες, δρούσαν και άλλες «ο?άδες» ζωγράφων, όπως οι Καλαρρύτες, οι τεχνίτες από το Καπέσοβο, τα Ανω Σουδενά, το Φορτόσι, την Κορίτιανη Κατσανοχωρίων, τη Σα?αρίνα. Υπήρχαν συνεργασίες αλλά και ανταγωνισ?οί ανά?εσα σε ξακουστά εργαστήρια. Το σίγουρο είναι ότι οι εύποροι ηπειρώτες έ?ποροι έδωσαν βή?α στη δουλειά των ζωγράφων, των οικοδό?ων και ξυλογλυπτών ?ε την εξασθένηση της οθω?ανικής εξουσίας τον 19ο αιώνα.

*Η Συλλογή “Ανθίβολα από τους Χιονιάδες, Μακρή – Μαργαρίτη”, έχει ήδη παρουσιαστεί από το 2007 έως τώρα, στο Βερολίνο, στην Κρακοβία, στην Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, στο Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης και στο Μουσείο Πούσκιν της Μόσχας

Βιβλία
“Ανθίβολα από τους Χιονιάδες. Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη”, Ανδρ. Κατσελάκη, Μ. Νάνου – Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.
“Εκ Χιονιάδων… σπουδές και ανθίβολα”, Μπονόβας Νίκος, Νάνου Μαρία, Τουτός Νικόλαος Γ., Μπουδαλής Γεώργιος, Καραγιαννίδου Ηλέκτρα, Βόλος 2004

Πηγές:
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα
Αρχαιολογία και Τέχνες
Άρθρα σε εφημερίδες
Το Βήμα
Έθνος
Καθημερινή
Τα Νέα