η φάτνη σε κάλυμμα κουτιού με πέτρες από τους Άγιους Τόπους, 6ος-7ος αι. (Παλαιοχριστιανική Παλαιστινιακή εικόνα – sanctaSanctorum). Τέμπερα και φύλλα χρυσού σε ξύλο, 24,1×18,4×4,1cm, Μουσείο Βατικανού (εικ1)
Η φάτνη είναι η ταΐστρα των ζώων, το παχνί, δηλ η κατασκευή που χρησιμοποιείται για την τοποθέτηση τροφής ζώων. Στη κοινή καθημερινή γλώσσα η λέξη χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη κούνια του νεογέννητου Χριστού και κατ’ επέκταση κάθε αναπαράσταση του στάβλου ή της σπηλιάς που γεννήθηκε ο Χριστός. 
Έχουμε λοιπόν συνηθίσει να αποκαλούμε φάτνη το σύνολο της αναπαράστασης που περιέχει το Θείο Βρέφος, τη Θεοτόκο (ίσως και άλλα πρόσωπα) που, σύμφωνα με τα Ευαγγέλια και την παράδοση, παρευρίσκονταν στη Γέννηση.
Η εικόνα της Γέννησης του Χριστού είναι από τις εικόνες που ανήκουν στον εορταστικό και ιστορικό κύκλο της εικονογράφησης του Ορθόδοξου Χριστιανικού ναού και απεικονίζει πολλά γεγονότα μαζί που χρονικά και τοπικά απέχουν μεταξύ τους.
φάτνη, λεπτομέρεια (Παλαιστινιακή εικόνα της Γέννησης, 6ος αι – sanctaSanctorum) (εικ1α)
Μελετώντας εικόνες της Γέννησης θα δούμε ότι η φάτνη παρουσιάζεται διαφορετικά στη βυζαντινή εικονογραφία από ότι στην εικονογραφία της δυτικής τέχνης. Στη βυζαντινή εικονογραφία η φάτνη απεικονίζεται σαν σπήλαιο ενώ στη δυτική σαν ένας σταύλος.
Οι λόγοι για αυτή τη διαφορά είναι οι διαφορετικές πηγές που χρησιμοποιούν οι εικονογράφοι και ο συμβολικός χαρακτήρας της βυζαντινής τεχνοτροπίας που έγινε ιδιαίτερα έντονος μετά την εικονομαχία.
Φάτνη σπήλαιο ή Φάτνη στάβλος;
εικόνα της Γέννησης, Βυζαντινό Μουσείο (εικ3)
Η απεικόνιση της φάτνης σαν σπηλιά δεν βασίζεται σε κάποιο Ευαγγέλιο, αλλά στηρίζεται περισσότερο στη παράδοση και στις αναφορές του Άγιου Ιουστίνου (φιλόσοφος και μάρτυρας του 2ου αιώνα).
Έτσι, οι εικόνες στη βυζαντινή τέχνη υιοθετούν, σχεδόν από την αρχή, το σχήμα της σπηλιάς στην εικονογραφία της Γέννησης. (εικ3)
εικόνα της Γέννησης, Fra Angelico, 1440 περίπου, τοιχογραφία 193 x 164cm, Μουσείο San Marco, Φλωρεντία (εικ 4)
Αντίθετα, στη δυτική εικονογραφία βλέπουμε να παρουσιάζεται άλλες φορές το σπήλαιο και άλλες φορές ο στάβλος μέχρι την Αναγέννηση που τελικά επιλέγεται ο στάβλος για τη Γέννηση του Χριστού. (εικ4)
Ένα Γαλλικό ανάγλυφο του 12ου αιώνα, παρουσιάζει ένα διπλό σχεδιασμό για να φιλοξενήσει τόσο το στάβλο όσο και τη σπηλιά, σε μια προσπάθεια να παρουσιάσει τις δυο παραδόσεις. Στηρίζεται σε μια εικόνα του 6ου αιώνα και παρουσιάζει ένα χώρο που μπορεί να είναι είτε μια σπηλιά είτε ένας στάβλος μέσα σε σπηλιά.
Γέννηση, τρίπτυχο με τους προφήτες Ησαϊα και Ιεζεκιήλ, Duccio di Buoninsegna, τέμπερα και χρυσό σε ξύλο, 43,8?111 cm, 1308-11
Σε ένα ψηφιδωτό του 13ου αιώνα παρουσιάζεται στην ίδια εικόνα, το Θείο Βρέφος σε στάβλο και η Θεοτόκος σε σπηλιά. Ενώ τον 14ο αιώνα μια εικόνα προχωρά ένα βήμα παραπέρα και προτείνει μια κατασκευή που μοιάζει με στάβλο με ρουστίκ θόλο, και βρίσκεται στην είσοδο μιας σπηλιάς.
Ένα ακόμη εικονογραφικό στοιχείο της εικόνας, που στηρίζεται στην παράδοση και στις προφητείες (Ησαΐας) είναι η παρουσία δύο ζώων, του όνου (γαϊδουράκι) και του βοδιού.
φάτνη, sanctaSanctorum, λεπτομέρεια
Τα δύο ζώα ζωγραφίζονται συνήθως πάνω ή δίπλα από το Θείο βρέφος και εμφανίζονται από νωρίς στις εικόνες της Γέννησης (sanctaSanctorum, λεπτομέρεια -Παλαιστινιακή εικόνα της Γέννησης του 6ου αιώνα).
Όμως, σ΄αυτό το στοιχείο των δύο ζώων, δεν παρατηρούνται διαφορές ανάμεσα στις εικόνες της Γέννησης της βυζαντινής και της δυτικής τεχνοτροπίας.
Έτσι, το βόδι και το γαϊδουράκι αναπαρίστανται σε όλη τη διαδρομή της εικονογραφίας μέχρι και τη σύγχρονη εποχή (La SagradaFamilia).
Γέννηση, La SagradaFamilia, λεπτομέρεια
Επομένως, προκύπτει το ερώτημα, γιατί, αν και δεν υπάρχει ξεκάθαρη αναφορά σε κάποιο Ευαγγέλιο, έγινε το σπήλαιο μέρος της εικονογραφικής ιστορίας στη βυζαντινή τέχνη και γιατί να εξαφανιστεί από τη δυτική εικονογραφία και να απεικονίζεται σαν στάβλος;
Σ΄αυτό το ερώτημα, ίσως, απαντά ο συμβολικός και θεολογικός χαρακτήρας της εικόνας της Γέννησης που έχει στη βυζαντινή τέχνη.
Ενώ όμως στην εικονογραφία έχουμε αποδεχθεί το συμβολικό σχήμα της σπηλιάς, σε θεατρικές παραστάσεις ή διακοσμήσεις που κάνουμε σε σχολεία, πλατείες κά χρησιμοποιούμε για την αναπαράσταση της Γέννησης τον τύπο της φάτνης – στάβλου. Αντίθετα στη Ρώμη, Πλατεία Αγίου Πέτρου, η φάτνη αποδόθηκε με κάτι που δείχνει περισσότερο σαν σπηλιά.
φάτνη, Βατικανό
φάτνη στην Πτολεμαΐδα
φάτνη, Τρίκαλα
φάτνη, Βατικανό
και φυσικά δε λείπουν και αναπαραστάσεις σαν αυτή που ακολουθεί… !!!!!!
*Σε ανάμνηση της φάτνης στην οποία γεννήθηκε ο Χριστός, οι χριστιανοί συνηθίζουν να κατασκευάζουν κατά τη περίοδο των “εορτών των Χριστουγέννων” ομοίωμα της Φάτνης της Γεννήσεως με τα κύρια πρόσωπα των σχετικών ευαγγελικών περικοπών δηλαδή της Παναγίας, του Χριστού, του Ιωσήφ, των τριών Μάγων, των τριών βοσκών, Αγγέλων καθώς και κάποιων ζώων. Παλαιότερα αυτές οι κατασκευές ήταν χάρτινες, ενώ σήμερα αποτελούν ιδιαίτερες κατασκευές ξύλινες ή πλαστικές και τα πρόσωπα και ζώα είναι αγαλματίδια από ξύλο, πηλό ή άλλο υλικό.
πηγές:
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
βικιπαίδεια: Nativit?, Beato Angelico (Fra Angelico)
sanctaSanctorum http://www.arnolfini.org.uk
